ابن صلاح؛ ریاضیدانی که آثار ابوریحان بیرونی را نقد کرد - مجله روگذر

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگارانـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر راستای است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

نجم الدین (کمال الدین) ابوالفتوح احمدبن صلاح همدانی ریاضی دان و پزشک مشهور ایرانی تبار اهل همدان در سده ششم هجری است.

ابن ابی اصیبعه از او با نام ابن سری نیز نام برده است. از تاریخ تولد او اطلاعی نداریم اما می دانیم که وی پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، به بغداد رفت و چندین سال در آن شهر مشغول تحصیل در علوم گوناگون شد.

با اینکه ابن صلاح در علوم گوناگون مشهور بود، به جز یک مورد از استادان وی اطلاعی در دست نیست. این فرد ابوالحکم مغربی اندلسی بود که در آموزش علوم، به ویژه ریاضیات، بر ابن صلاح تأثیر بسیار داشت و ابن صلاح از او با احترام یاد کرده است.

ابن صلاح بنا به دستورامیر حسام الدین تیمورتاش (حکومت: 516-547ق) و با سمت پزشک مخصوص وی بغداد را ترک و به ماردین رفت. البته برخی گفته اند که امیر او را برای تأسیس کتابخانه ماردین به آنجا فراخواند؛ زیرا تیمورتاش دوستدار دانشمندان و فضلا بود. ابن صلاح پس از زمانی نامعلوم ماردین را به قصد دمشق ترک کرد تا شاید نزد استاد خود، ابوالحکم مغربی که در آنجا ساکن بود، برود. در راستا سفرش در موصل، امیر نورالدین محمود زنگی از او استقبال کرد. زمانی که به دمشق رسید، ابوالفضل اسماعیل بن الوقار پزشک از او در منزل خود پذیرایی کرد.

ابن صلاح اواخر عمرش را با عزت و احترام در کنار بزرگانی چون ابوالحکم مغربی، ابن ابی الوقار و حکیم امین الدین یحیی سپری کرد و در 548ق در دمشق درگذشت. او را در مقابر صوفیه در کنار رود بانیاس به خاک سپردند.

ابن صلاح علاوه بر تسلط بر مطالب علمی، آنها را با شیوایی و روانی بیان می کرد و به همین علت همگان مشتاقانه در کلاس های درس او شرکت می کردند. با اینکه وی از پزشکی نیز سررشته داشت اما شهرت او در علم ریاضیات و بیشتر آثارش نیز در همین علم است.

ابن صلاح آثار ریاضی دانان قبل از خود را مطالعه می کرد و با آنها آشنا بود و چون زبان سریانی می دانست، از ترجمه سریانی آثار ریاضی یونانی بهره می برد. به همین علت، آثار او منسجم و نقدها او بر کتب دیگران درخور توجه است. استادش، ابوالحکم مغربی از علم و دان شاگردش تمجید و به طبع شعر او نیز اشاره کرده است.

در منابع گوناگون بیش از 10 اثر از ابن صلاح نام برده اند که برخی از آنها در ریاضیات دارای اهمیت هستند. تعدادی از آثار او عبارت اند از:

1. فی کیفیة تسطیح الکُری، که رساله ای درباره روش ترسیم تصویر کره (کنج نگاری) روی صفحه است. این کتاب دو مقاله دارد؛ مقاله نخست مباحث نظری و مقاله دوم کاربرد کنج نگاری (تصویر استرئوگرافیک) در اسطرلاب را شرح می دهد.

2. فی سبب الخطاء و التصحیف العارضین فی جداول المقالتین السّابعة و الثامنة من کتاب المجلسطی و تصحیح ما امکن تصحیحه من ذلک. کونتیچ این کتاب را به آلمانی ترجمه و آن را بررسی کرده است. این اثر در 1975 در گوتینگن چاپ شد. موضوع آن تصحیح اشتباهات جدول های مقالات هفتم و هشتم مجسطی است. ابن صلاح اشتباهات موجود در مشخص مختصات ستارگان و غلط هایی را که به علت نسخه برداری از کتاب مجسطی به وجود آمده، برطرف کرده است.

وی همچنین به بررسی مقابله ای منابع اصلی مورد استفاده اش پرداخته و در مواردی به روشی کاملاً علمی و امروزی از ابوالحسین صوفی، بتّانی، ابوریحان بیرونی و دیگران انتقادهایی کرده است. وی در این اثر از پنج نسخه گوناگون از ترجمه های یونانی به سریانی و عربی استفاده کرده است.

3. دو مسئله هندسی، که نسخه ای از آن در لیدن نگه داری می شود و به طرح و حلِ دو مسئله ریاضی درباره دایره و مثلث می پردازد؛ هر چند که ابن صلاح در استدلال مسئله دوم خطا کرده است، طرح و حل این دو مسئله کار با ارزش و مهمی به حساب می آید.

4. جواب عن برهان مسئله مضافة الی المقالة السابعة من کتاب اقلیدس فی الاصول و سائر ماجرّه الکلام فیه، نسخه هایی از این رساله در کتابخانه های ایاصوفیا و فیض الله نگه داری می شود.

5. ایضاح البرهان علی حساب الخَطَأَین، این کتاب از ابوسعید جابر بن ابراهیم صابی است و ابن صلاح بر آن حاشیه نوشته و یکی از اشتباهات جابر را برطرف کرده است؛

6. شرح فصل فی آخر المقالة الثانیة من کتاب ارسطوطالیس فی البرهان و اصلاح خطأ فیه، او در این مقاله درباره یکی از خطاهای ارسطو بحث و آن را بررسی کرده است.

7. مقالة فی الشکل الرابع من اشکال الحملی، این مقاله منسوب به جالینوس است و رِشِرْ آن را ترجمه و تصحیح و با نام جالینوس و قیاس در دانشگاه پیتسبرگ چاپ کرده است.

8. قول فی ایضاح غلط ابی علی بن الهیّم فی الشکل اول من المقاله العاشرة من کتاب اقلیدس فی الاصول، این اثر درباره مبانی روش اقناء اقلیدس است.

ابن صلاح چندین اثر دیگر نیز درباره آثار ارسطو، اقلیدس، ابونصر فارابی، بطلمیوس، ابوسهل کوهی و برخی مباحث ستاره شناسی دارد.

4104/