سرنوشت نامعلوم چهار باغ - مجله روگذر

مدیران شهری اجرای هرچه سریع تر این پروژه را باعث رونق دوباره گردشگری و نشاط در اصفهان می دانند و از سوی دیگر دوستداران میراث فرهنگی هشدار می دهند این تغییر چهره، همانقدر که می تواند وضع عمومی و اجتماعی مرکز شهر اصفهان را تغییر دهد، خطر نابودی میراث کشف نشده دوران صفوی در لایه های زیرین پیاده روهای چهارباغ را در پی دارد.

• تغییر چهره ستون فقرات اصفهان

پیاده راه سازی چهارباغ عباسی را می توان یکی از سرنوشت سازترین جراحی های اصفهان در تاریخ معاصر نامید که به سرنوشت پروژه های جنجالی مانند جهان نما، میدان امام علی(ع) و گذر آقانورالله دچار شده است. بیش از 4 قرن از عمر این خیابان می گذرد و چهارباغ در این مدت فراز و نشیب های زیادی از سر گذرانده از جمله دستور تخریب بعضی تزئینات و آثار تاریخی کنار آن در دوران ظل السلطان، یا نابودی جوی آبی که از میان این خیابان تا زاینده رود جاری بوده و در محل تقاطع ها به حوض های اطراف می ریخته است. با این حال چهارباغ همچنان ستون فقرات و نماد اصفهان ماند تا این که فروردین سال 96 عملیات پیاده راه سازی چهارباغ در محور شرقی و یک سال بعد عملیات اجرایی پیاده راه سازی محور غربی شروع و از همان زمان رفت و آمد خودرو در این خیابان ممنوع شد.

در این طرح قرار شد محور پیاده راه چهارباغ از سمت دروازه دولت میدان و خیابان سپه به میدان نقش جهان، خیابان حافظ، سه راه کرمانی، هارونیه و میدان امام علی(ع) متصل شود. کلید خوردن پیاده راه سازی چهارباغ در دوره پیشین، موضوعی است که شهردار اصفهان نیز آن را دلیل انتخاب طرح کنونی برای سنگفرش این خیابان می داند و می گوید: هر لاین این راستا تاریخی هزار و 100 متر است که ساخت 300 متر آن در دوره قبلی مدیریت شهری اصفهان شروع شده بود. اگر من می خواستم این پروژه را از ابتدا شروع کنم، طرح کنونی را نمی پسندیدم البته همان طرح را با اصلاحات و تغییراتی انجام دادیم از جمله این که جلوی گودبرداری ها را گرفتیم و سطح غربی را بالا آوردیم، اما ناچار بودیم سنگفرش را به همان شیوه ادامه دهیم، برای قسمت میانی هم فراخوانی برای ارائه طرح داده شد و از همه معماران دعوت کردیم پیشنهادات خود را مطرح نمایند، این موضوع را هم با اطمینان اعلام می کنم که هر کاری در محور تاریخی چهارباغ اصفهان اجرا شده با مجوز از میراث فرهنگی بوده است.

• از پروژه عمرانی تا برنامه ای قابل تغییر

شهردار اصفهان با تاکید بر این که چهارباغ پروژه نیست، می افزاید: این یک برنامه است، یعنی در راستا اجرا قابل تغییر بوده و اگر جایی دچار انحراف شود می توان آن را اصلاح کرد. با این وجود، احسان رعنایی یکی از فعالان میراث فرهنگی اصفهان با اشاره به وجود آثاری از دوره صفوی و حتی دوره های قبل تر، زیر محور میانی و حتی زیر دیگر بخش های چهارباغ، می افزاید: در این محوطه هنوز کاوش باستان شناسی انجام نشده، بنابراین سنگفرش شدن این خیابان تاریخی بدون پژوهش باستان شناسی و کار مطالعاتی، از بین بردن شواهد تاریخی و اصالت این خیابان است و خسارت جبران ناپذیری در پی دارد.

• محور نگه دارنده، پاتوق و کلونی شهر

حمیدرضا شش جوانی، دکترای اقتصاد فرهنگ که چهارباغ عباسی را از دوره سلجوقیان تاکنون، محور نگهدارنده شهر می داند، می گوید: این محور از سال1320 به بعد، هم پاتوق روشنفکری بوده و هم کلونی اجتماعی اقشار مختلف. به همین دلیل سینماها و سالن های تئاتر متعدد در آن نقشی معین نماینده داشته اند. او با اشاره به معین نبودن استراتژی های توسعه در همه زمینه ها به ویژه فرهنگ و هنر جامعه، می افزاید: دلیل از سکه افتادگی چهارباغ، کوچ مصرف نمایندگان است چون از 1383 به این سو هیچ تغییری در چهارباغ ایجاد نشده و هرچه بوده، تحمیلی بوده در حالی که موفقیت در شهرهای خلاق، پیوستگی تامی با موضوع مکان دارد، بنابراین باید برای چهارباغ پس زمینه های فرهنگی داشته باشیم اما تنها از راه فرهنگ نمی توانیم به مقصود برسیم بلکه چهارباغ در تقاطع اقتصاد فرهنگ و اقتصاد دیجیتال واقع شده است و باید در هر دو زمینه برای آن بازاریابی کنیم.

• گردشگاه بی درخت

مازیار اخوت، پژوهشگر برنامه ریزی شهری نیز با اشاره به برنامه های متفاوت سازمان هایی مانند شهرداری، استانداری، میراث فرهنگی، ارشاد و... برای اصفهان، می گوید: دیدگاه هایی که درباره اصفهان وجود دارد به سه دسته تقسیم می شود، اول گذشته گرا یا نوستالژیک است که فقط صفویه را می بیند و انتظارش از چهارباغ، چهارباغ صفوی است. دیدگاه دوم، توریستی است که در آن شهر و فضاهایش ویترینی برای جذابیت های گردشگرانه فرض می شود که نتیجه ای جز موزه ای کردن شهر ندارد.

دیدگاه سوم که به نظر می رسد پیشرفته تر باشد، ساختارگرا و معمارانه است که این نوع برخورد معمارانه به چهارباغ، آن را به یک پروژه تبدیل می نماید. وی با تاکید بر این که این چهارباغ عباسی اساسا با چهارباغِ عباسی صفوی متفاوت است، ادامه می دهد: چهارباغ عباسی اساسا گردشگاه مشجر عمومی شهر اصفهان بوده که از دست رفته چون معماری و شهرسازی صفوی دو عنصر بسیار مهم و کلیدی به اصفهان اضافه نمود، یکی نمایش و دیگری تماشا. برای همین است که انبوهی فضا برای تماشا مثل پل ها و ابنیه و... وجود دارد.

• قلب تاریخی شهر احتیاجمند بازآفرینی

از سوی دیگر، مدیر پروژه چهارباغ اصفهان با اشاره به شروع طرح پیاده راه سازی و سنگفرش چهارباغ از ابتدای سال 96 و به طول 200 تا 300 متر، می گوید: پس از آن که شورای شهر تغییر کرد، مدیریت طرح چهارباغ برای نظارت بر اجرای آن در دوره جدید شورای شهر ایجاد شد. سعید سهرابی با تاکید بر این که برای هر طرح شهری باید یک پیوست فرهنگی نیز در نظر گرفته شود، می افزاید: طرح چهارباغ هیچ پیوست فرهنگی نداشته و اکنون دقیق معین نیست که محور میانی چهارباغ و حوضچه های آن به چه صورتی باید اجرا شود. او احیای این خیابان را امری محال می خواند و تاکید می نماید: حداقل باید آن را با پیرایش شهری، سازماندهی مشاغل، فضای سبز و آفت درختان (که معضل خشکی درختان کهن چهارباغ را تهدید می نماید)، بازآفرینی کنیم.

سعید سهرابی با اشاره به از بین رفتن بخشی از مراکز فرهنگی و اجتماعی موجود در چهارباغ مانند نگارخانه، جواهرسازی، کتابخانه، قنادی، کافه تریا و سینما در محور چهارباغ، می گوید: جای همه این ها بدنه شرقی ایجاد شد که در عمل هیچ سودی ندارد اما اکنون در قالب طرح چهارباغ باید موضوعاتی از جمله فضای سبز شهری، مبلمان شهری، نورپردازی، پاتوق های شهری، صنایع دستی، تئاتر شهری، فروشگاه های با ارزش در نظر گرفت تا این محور تاریخی به خیابانی درجه اول تبدیل شود.

• تکلیف 80 درصد محور چهارباغ روشن است

با وجود همه نگرانی ها، مسئولان میراث فرهنگی اطمینان می دهند در بیش از 80 درصد محور چهارباغ عباسی بین جهان نما تا آمادگاه، تکلیف روشن است و تنها یک بخش تاریک اطلاعاتی وجود دارد که قرار است با کاوش های باستان شناسی، هیچ نقطه تاریک اطلاعاتی در چهارباغ تا آمادگاه وجود نداشته باشد.

• پیاده راه سازی چهارباغ نقطه ابهامی ندارد

محمد فیض- مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان:دو قسمت چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا در عصر صفوی طراحی و اجرا شده و پیشینه تقریبی ساخت آن به سال 1000 هجری قمری (1591 میلادی) باز می شود. چهارباغ پایین (چهارراه تختی تا دروازه دولت) در دوره پهلوی با همان طرح ساخته و به چهارباغ دوره صفوی افزوده شده است.

در حال حاضر پروژه کف سازی ضلع غربی پیاده رو چهارباغ پایین با اعتبار 5/6 میلیارد ریال در حال اجراست. به طور کلی پروژه پیاده راه سازی چهارباغ به صورت هماهنگ با میراث فرهنگی دنبال می شود و برای ادامه این پروژه هیچ مسئله ای وجود ندارد، چراکه همه مراحل بر اساس مصوبات موجود درباره این طرح اجرا می شود، همه چیز شفاف و روشن است و هیچ نقطه تاریک یا ابهامی وجود ندارد. طرحی که هم اکنون در چهارباغ اجرا می شود، ساماندهی ضلع غربی است که به طول 280 متر و عرض متوسط 5 متر و با 5/6 میلیارد ریال اعتبار اولیه از همین ماه در دستور کار قرار گرفته و درست مطابق با مصوبات موجود درباره این پروژه در حال اجراست.

در واقع ایراداتی که به ناکافی بودن کاوش های باستان شناسی در راستا این پروژه وارد بود مربوط به قسمت آمادگاه تا انقلاب بوده و به همین دلیل پروژه پیاده راه سازی تا قبل از خیابان آمادگاه در حال اجرا است و در این قسمت احتیاج به هیچ گونه توقف یا پیگیری نداریم. اقدامات اجرا شده در ضلع غربی چهارباغ شامل خاکبرداری، تسطیح و ریگلاژ، نصب سنگ جدول، سنگ فرش و موزائیک راستا ویژه نابینایان و نیز اجرای مجدد تاسیسات شهری است که در حال حاضر 65 متر از طول آن در حال اجراست. عملیات اجرایی این پروژه از شهریورماه شروع شده و پیش بینی می شود پس از 4 ماه به سرانجام برسد.

آرزوی 50 ساله اصفهان

ناصر طاهری- کارشناس میراث فرهنگی اصفهان:نزدیک به پنج دهه است که طرح پیاده راه سازی چهارباغ به عنوان یک آرزو مطرح بوده است. در سال 93 نیز که بسته شدن و پیاده راه سازی میدان امام(ره) مطرح شد، قرار بود این پیاده راه به چهارباغ و مرکز شهر وصل شود. در همه جای جهان میدان های بزرگ و تاریخی شهرها صندلی ویژه ای دارند و در میدان امام(ره) نیز انفجارهای فضایی مانند رفت و آمد اتوبوس های شهری و خودرو و موتورسیکلت ها، در شان این میدان ثبت شده در آثار جهانی نبود. پیاده راه سازی میدان امام(ره) نیز در ابتدا با مخالفت حوزه صنایع دستی و کسبه روبه رو شد اما امروز این افراد نیز آثار مثبتی مانند کاهش جرایم با موتور و تصادفات در این محور گردشگری را می بینند.

چون خیابان چهارباغ عباسی در فهرست آثار ملی ثبت شده، میراث فرهنگی بر آن نظارت کامل دارد. برای طرح هایی که در اماکن و محورهای تاریخی اجرا می شود باید مطالعات اجتماعی و تاریخی و فرهنگی مناسب انجام شود، بعضی افراد غیرمتخصص سراغ مطالعه تاریخی و فرهنگی طرح چهارباغ را می گیرند در حالی که میراث فرهنگی در طرح چهارباغ، نظارت های سه نوبته متشکل از متخصصان مرمت گر، باستان شناس و طراح داشته است.

سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان بر اجرای دستی عملیات برداشت کف چهارباغ تاکید داشت و تا حد امکان این پروژه به صورت دستی انجام شد اما گاهی نیز از ماشین آلات سبک برای برداشت آسفالت های چندین ساله و با ضخامت 40 سانتی متری کف استفاده شد. نکته ای که نباید فراموش شود این است که احیای چهارباغ، به معنای بازگرداندن این خیابان به محلی با همان ویژگی های گذشته اش، امکان پذیر نخواهد بود چراکه محور چهارباغ تا به امروز هم دست نخورده باقی نمانده است و از زیر آن شبکه آب با لوله هایی به قطر یک متر با قدمت 70 سال می گذرد. محور میانی چهارباغ به دلیل وجود مادی مسقف و قدیمی نیز اهمیت دارد به همین دلیل، محور میانی سنگفرش نمی شود و فقط راستاهای شرقی و غربی سنگفرش شده است.

بسیاری از عناصر بدنه چهارباغ فاقد ارزش است چراکه چهارباغ مربوط به دوره صفویه است اما نمادهایی از دوران پهلوی بر بدنه آن وجود دارد. در مجموع مداخله کالبدی در بدنه چهارباغ، اقدامی ناشایست است که میراث فرهنگی آن را تایید نمی کنیم. برای اجرای طرح در مناطق تاریخی شهر نباید بازه زمانی محدود و معینی در نظر گرفته شود چون آسیب هایی به دنبال دارد، همچنین حساسیت های کنونی درباره چهارباغ باعث شده که پروژه هایی در خور شهر تاریخی اصفهان اجرا شود.