نیشابور در یک نگاه - مجله روگذر

اگر از راستا جاده ای به مشهد سفر کرده باشید، در راستا خود تابلو شهر نیشابور را دیده اید. نیشابور دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی است که بزرگان زیادی از جمله عطار نیشابوری و دکتر شفیعی کدکنی را به جامعه فرهنگ و ادب تحویل داده است. بازدید از نیشابور در راستا مشهد خالی از لطف نیست.

نیشابور در دامنه های بلندی های بینالود در شمال شرق ایران واقع شده است. این شهر در 770 کیلومتری شرق تهران و 127 کیلومتری غرب مشهد واقع شده و راستا بین المللی ریلی و جاده ای از این شهر عبور می کند. نیشابور همچنین از طریق جاده های محلی با شهرهای کاشمر، فیروزه، قوچان، کدکن، عشق آباد و تربت حیدریه ارتباط دارد.

نیشابور از مهم ترین مراکز تاریخی، گردشگری، صنعتی برای کشور و منطقه است. نیشابور از عصر صفوی مورد توجه قرار گرفت و در عصر میانه و دوران سلطنت خوارزمشاهیان به عنوان مرکز فرهنگی شناخته شده است. نیشابور در سده یازدهم با 125 هزار نفر جمعیت، هشتمین شهر بزرگ جهان بود. تاریخ نیشابور از دوره ساسانیان آغاز شد. این شهر تاریخی در حدود دهه های میانی سده سوم میلادی به فرمان شاپور یکم بنیان گذاری یا بازسازی شده است. در سال 643 میلادی با صلح نامه کنارنگ و عبدالله عامر این شهر فتح شد. از 821 میلادی تا 873 میلادی مرکز امیرنشین طاهریان بود و سپس طغرل این شهر را به عنوان اولین مرکز سلجوقیان انتخاب کرد.

حوزه علمی نیشابور در دوره زرین اسلامی از بزرگ ترین مراکز و سرزمین بسیاری از دانشمندان، شاعران، صوفیان و دیگر بزرگان به شمار می رفته و نیشابور را از بزرگ ترین مراکز تمدن و فرهنگ اسلامی به خصوص در عصر سلجوقیان می دانند.

صحبت از اهمیت تاریخی نیشابور، به دلیل اهمیت این شهر، فرصت دیگری را می طلبد و ما به مختصر اطلاعاتی در رابطه با این شهر باستانی بسنده می کنیم.

نیشابور ویژگی های اقلیمی فلات مرکزی ایران را دارد، دشت هایی با آب و هوای نیمه صحرایی ملایم؛ زمستان هایی سرد و در تابستان معتدل دارد. با میانگین بالای °13.9، پایین °7.1 و بیشترین دما °22.5 از منطقه های سرد استان به شمار می آید. دی سردترین و تیر گرم ترین ماه در شهر نیشابور است.

زبان مردم نیشابور به عنوان معیاری برای سنجش زبان های دیگر رایج در خراسان در نظر گرفته می شود. در بسیاری از منابع به این موضوع اشاره شده که زبان مردم توس و نسا بسیار شبیه به زبان مردم نیشابور است.

اسلام از سال 643 میلادی اولین دین رسمی نیشابور بود. شیعه ناماعیلی دومین مذهب رایج در نیشابور است که البته از سوی حکومت رسمی شناخته نشده است. در سده دهم میلادی، نیشابور یکی از مراکز تبلیغ ناماعیلیه در ایران و خراسان بزرگ بوده است. امروز ناماعیلیان نیشابور در دیزباد و گروهی هم در شهر نیشابور زندگی می کنند. جماعت خانه دیزباد مهم ترین مرکز ناماعیلیان در نیشابور امروز است. مهاجرت ارمنی ها به نیشابور در سده بیستم، به نوزایی مسیحیت در نیشابور منجر شد. ارمنی ها را پایه گذار صنعت سینما در نیشابور می دانند که در واقع از ارمنی های ایران یا از مهاجرین روسی پس از انقلاب 1917 بوده اند. تعداد ارمنی های نیشابور از دهه 1980 کم شد و امروزه اقلیتی ناچیز هستند.

نیشابور بزرگان زیادی را تحویل ایران زمین داده است، از جمله چهره های برجسته نیشابور می توانیم به مسلم بن حجاج، عمر خیام و عطار اشاره کنیم. از چهره های معاصر هم می توانیم به دکتر شفیعی کدکنی و پرویز مشکاتیان اشاره کرد.

یکی از اماکن دیدنی نیشابور، آرامگاه خیام نیشابوری است، طراح این آرامگاه زیبا، هوشنگ سیحون است و طراحی آن برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه های عمر خیام است که بر هر سه جنبه شخصیتی عمر خیام از جمله ریاضی دان، اخترشناس و شاعر بودن خیام پایدار است.

ترکیب قومیتی نیشابور در حال حاضر به ترتیب تعداد فارس، ترک، کرد، بلوچ، عرب، ازبک و ارمن است که فارسی زبان مشترک همه این اقوام است.

از سده شانزدهم میلادی، فرهنگ دینی برگرفته از فقه شیعه در نیشابور قدرت گرفت؛ همچنین در دهه 1980 و پس از انقلاب فرهنگی ایران، به طور ویژه به بازسازی حدیث سلسلة الذهب و بازمانده های رضوی در نیشابور پرداخته شد. این فرهنگ دینی، پیشینه ای در تاریخ نیشابور داشته؛ در غرب ربع نیشابور، ولایت بیهق از پایگاه های برجسته شیعیان خراسان قرار گرفته بود. در شرق آن، ولایت توس بود که در حومه آن امام هشتم شیعیان در سال 818 میلادی /202 قمری، دفن شد که پیرامون آن، شهر مشهد (مرکز خراسان از صفویان) به وجود آمد.

میانگین اقامت گردشگران در نیشابور، بسیار کم است و تأثیر زیادی بر توسعه صنعت گردشگری این شهر نمی گذارند. با اینکه سالانه بیش از هشت میلیون نفر از نیشابور می گذرند، اما صنعت گردشگری این شهر ناتوان است. به گردشگری نیشابور به عنوان کامل کننده گردشگری مذهبی مشهد نگاه می شود.

در نیشابور، 400 واحد صنعتی در حال کار هستند که دومین قطب صنعتی استان پس از مشهد است. اقتصاد این شهرستان بر پایه کشاورزی و دام پروری، بازرگانی و بعضی صنایع دستی و کارخانه ای پایدار است.

معروفیت سوغاتی نیشابور، به فیروزه آن است، نیشابور شهر فیروزه است و معادن فیروزه زیادی در نزدیکی آن قرار دارند. از دیگر صنایع دستی نیشابور می توانیم به سفال گری، فرش بافی، نمدمالی، کاشی کاری و پارچه بافی اشاره کرد.

یکی از غذاهای محبوب نیشابور، آش آماج است که به نام آش بی بی هم شناخته می شود.

در طول تاریخ، زمین لرزه های ویرانگری در نیشابور اتفاق افتاده است که بیشترشان ثبت نشده اند؛ ولی به صورت میانگین، این شهر هر 63 سال یک بار براثر زمین لرزه تا حد زیادی ویران شده و زمین لرزه های بزرگ سال های 668 و 708 هجری نیز نیشابور را به طور کامل با خاک یکسان کردند. به دلیل بالا بودن اندازه خطر زمین لرزه در این شهر، احداث اردوگاه های اسکان موقت موردتوجه قرارگرفته است.