تا بماند نام نیکت پایدار - مجله روگذر

پنج شنبه 24 مهرماه، روز وقف است. سنت حسنه ای که از دیرباز در این دیار، جاری و ساری بوده و سیئات را از جامعه زدوده و باعث تلطیف روحیه انسان ها می گردد و در این رهگذر، نام نیک است که باقی می ماند.

چندی پیش آقا سیدفرید کتابچی، از احداث درمانگاهی توسط این خاندان معظم و به زعامت مرحوم حاج محمد ابراهیم کتابچی، در سال 1361، اطلاع داد و گفت: ایشان این ساختمان را در شهریار، ساخته و در اختیار مردم این ناحیه قرار داده است. خدایش رحمت کند، که در کنار سال ها مجاهدت برای چاپ کتاب های سودمند، دست به کاری عام المنفعه زده و با شفا یافتن هر بیمار در این مرکز بهداشتی، طلب مغفرتی را از سوی مردم، متوجه خود و خاندانش نموده است. این سنت حسنه، از دیر باز در سرزمین ما جاری و ساری بوده، و آستان ملائک پاسبان آقا علی بن موسی الرضا (ع) طی ده قرن اخیر، بیشترین موقافات را متوجه خود ساخته و تمامی گردنکشان و فرمانروایان و سلاطین و حکمرانان، وقتی به این آستان مقدس رسیده اند، سپر انداخته، خاضع و خاشع شده اند و به رسم ادب هدایایی تقدیم این آستان مقدس نموده و یا موقوفاتی را برای آن معلوم داشته و صیغه آن را نیز جاری ساخته اند، چرا که به رغم تلاطم های بسیار در عرصه های مختلف سیاسی، مالی، اجتماعی، فرهنگی و جغرافیایی طی ده قرن اخیر در کشورمان، آستان مقدس حضرت ثامن الحجج (ع)، سازمان یافته ترین محلی بوده که مردم با اطمینان خاطر، مال و اموال خود را وقف نموده و تقدیم داشته اند، چرا که محبت اهل بیت، از دیرباز در دلهای مردم این دیار جا داشته و سامان و سازمان یافته و خلل و خدشه ای طی این مدت به آن نه تنها راه نیافته، بلکه دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت، همیشه تعظیم و تکریم و ارادت خود را به اشکال گوناگون، با شور و حال بهتر و بیشتری هرساله به منصه ظهور رسانده و حضور چند ده میلیونی مردم در مراسم اربعین هر سال، مدعای این امر است و باشد که انشاء الله تعالی، سال آینده، اربعینی را ملت ایران و شیعیان امیر مؤمنان علی(ع) رقم بزنند که جهان انگشت به دهان بماند.

وقف کتاب و ایجاد کتابخانه، از جمله کارهای نیکی است که در این دیار سابقه و صبغه داشته و اغلب مدارس و حوزه های علمیه دارای کتابخانه عمومی بوده، و مورد استفاده طلاب علوم دینی قرار می گرفته و مرحوم میرزا حسین خان سپه سالار (واقف مسجد و مدرسه سپه سالار) به هنگام ساخت و راه اندازی این مسجد زیبا و باشکوه، چهار هزار جلد کتاب را خریداری و وقف این مسجد نموده و به مرور زمان بر تعداد کتب و بخصوص نسخ خطی آن افزون گشت و نکته جالب توجه، تعداد زیادی کتاب از کتابخانه علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه شاهزاده بانفوذ قجری ابتیاع و به گنجینه این کتابخانه، افزون گشت و امروز نیز مورد استفاده طلاب و عموم مردم می باشد.

نام مرحوم حاج حسین آقا ملک، واقف موزه و کتابخانه ملی ملک، با کتاب و وقف گره خورده است و گنجینه نفیسی که از سوی این مردم عظیم در ابعاد گوناگون از زمین و مستغلات گرفته، تا تابلو، سکه، تمبر، نسخ خطی فراوان و ... وقف شده و تماماً به آستان مقدس رضوی تقدیم شده، بدون شک وی را در ردیف عظیم ترین واقفان این سرزمین قرار داده و چنانچه او دست به این کار نمی زد، چه بسا این مجموعه بی نظیر، سر از خارج از کشور درمی آورد و با ساماندهی صحیح، علمی و اصولی ای که در چگونگی حفظ و نگاهداری آثار نفیس و بی نظیر این مجموعه در دهه اخیر به عمل آمده، و با توجه به وقف نامه های هفت گانه ای که آن مرحوم بر موقوفاتش نوشته، نه تنها خدشه ای را متوجه این خزائن نمی سازد، بلکه این محل تنها موقوفه ای است که بر درآمدهای خود متکی بوده و هر سال بر ثروت و مکنت آن افزون گشته و پایدار و پابرجا، حکم به مآل اندیشی این مرد عظیم می دهد.

مرتضوی قصاب سرایی، مرضیه؛ حاج حسین آقا ملک، شخصیت، اقدامات، خدمات، 142 صفحه رقعی، ناشر مؤلف، چاپ اول، 1391، تهران.

در این کتاب، با نسب نامه، خدمات و شخصیت منحصر به فرد حاج حسین آقا ملک، آشنا می شویم و در بخش پایانی (تماشاخانه) مجموعه ای از تصاویر رنگی و سیاه و سفید، ما را به مهمانی ای فرامی خواند که مرحوم ملک، در ابعاد گوناگون فرهنگی فراهم آورده و چشم ها را به خود خیره می سازد.

حاج حسین ملک، با درایت، ذکاوت و فراست دریافته بود، دست اندازی به موقوفات و تغییر در قصد و نیت واقف امکان وقوع دارد، پس تصمیم گرفت تمامی هفت وقف نامه خود را به چاپ رسانده و در اختیار عموم مردم قرار دهد، و پس از آگاهی مردم، کیست که به خود جرأت دهد در نیت واقف، دست برده و موقوفات را دچار خلل و تقلیل نماید؟ او در انتهای وقف نامه هفت گانه خود، چنین نوشته است: بسمه تعالی شأنه: بارها اندیشه می کردم که شاید به مرور دهور، اصول و وقف نامه های تقدیمی به عتبه عرش درجه علیّه رضویه ارواحنا فداه از میان برود، یا خدای نخواسته متولیان بعدی شروط و مصارف را تغییر دهند و چون اصول و کلیه اسناد به آستانه مقدسه تقدیم و کسی را بر آن ها وقوف نه، بر آن شدم که تمام وقف نامه هایی که تا این تاریخ در محاضر رسمیه تنظیم و تقدیم آستانه شده و صیغه جاری گشته و به تصرف درآمده، اکنون نیز در تصرف وقف است [را] چاپ نموده [و] در دسترس عموم گذارم، تا همه بر آن ها واقف در آتیه از تغییر و تبدیل مصون، آن ها نیز از بذل مساعدت دریغ نورزند و در این خدمت ناچیز به شهادت قادر متعال و آن امام همام علیه السلام جز خدمت به خلق و ایفاء وظیفه و سعادت افراد مملکت نظری نداشته و ندارم، و چون طریق خدمت را منحصر در دو چیز تشخص دادم ترقی معارف و رعایت حفظ الصّحه مردم، بیشتر املاک و مستغلات و اموال خود را به شرحی که در این وقف نامه مندرج و مذکور است، به آستان قدس تقدیم و عوائد آن ها را قسمتی به کتابخانه ملی ملک، واقع در تهران که شعبه کتابخانه آستان قدس است در تهران و قسمتی هم به بیمارستان و بهداری رضوی واقع در مزرعه حاجی نصیر، ملکی وقفی خود بر آستانه که بین مشهد و قوچان است، تخصیص دادم. ارجو که در پیشگاه خالق و خلق مقبول و استفاده کنندگان به دعای خیرم یاد کنند، و در مواقع ضروریه از بذل مساعدت به این دو مؤسسه دریغ ندارند. به تاریخ دوم مهرماه هزار و سیصد و سی و شش شمسی، ذرّه بی مقدار دربار ولایت مدار، حسین ملک. و بدین گونه شد که نه تنها طی هفت دهه گذشته، ذره ای از این موقوفات کسر نگردیده، بلکه هدایا و موقوفات بسیاری طی این مدت از سوی افراد گوناگون، تقدیم این موزه و آستان مقدس رضوی شده است. محدوده وقف، برای کارهای عام المنفعه تا اواسط دوران پادشاهی ناصرالدین شاه، خلاصه در ساختن مدارس علمیه و مساجد، آب انبار و سقاخانه می شد، اما دو روحانی روشن ضمیر مرحوم حاج شیخ هادی نجم آبادی و مرحوم حاج آقا رضا فیروزآبادی، با ساختن دو باب بیمارستان در تهران و شهرری، باب جدیدی را در این عرصه گگرددند و از آن پس این اعمال نیک، در ابعاد گوناگون گسترش و بسط یافت.

یعقوبی، بهزاد؛ واقفان دارالخلافه، 324صفحه خشتی، انتشارات دارالخلافه، چاپ دوم، بهار 1397، تهران.

سعی نویسنده، در جمع آوری اسامی واقفان و موقوفات آن ها، در چارچوب حصاری ناصری منحصر گشته، هرچند موقوفات واقفان، در جای جای ایران، برای مصارف گوناگون، معلوم داشته شده اند. در این کتاب و در میان ده ها اسم آشنا، به اسامی عظیمان، نامداران و کسانی بر می خوریم که بعضاً می تواند موجب تعجب گردد. از شیخ آقاعظیم طهرانی (صاحب کتاب گران سنگ الذریعه الی تصانیف الشیعه) تا مرحوم آقا شیخ فضل الله نوری. از ارباب کیخسرو شاهرخ زرتشتی گرفته تا هم کیش او، روان شاد ارباب جمشید زرتشتی. از حاج هاشم قندی، تا مرحوم حاج محمدحسن شمشیری، از حاج میرزا آقاسی صدر اعظم دغل محمدشاه، تا میرزا آقا خان نوری، صدراعظم خیانت پیشه ناصرالدین شاه، از سیداحمد میرسپاسی (سید احمد لیستر) و ماجرای دردناک کشته شدن فرزندش به دست فرزند دیگرش که باعث شد تا موقوفاتی را که شامل کل اموالش می شد، وقف نماید، تا علی امینی، فرزند خانم فخرالدوله، از حاج ملاعلی کنی روحانی پرنفوذ روزگار ناصرالدین شاه، تا میرزا یحیی امام آدینه خویی، کننده تبریز و خوی در مجلس شورای ملی سابق. از عزیزخان خواجه، که از جمله خواجه سرایان محبوب دربار ناصرالدین شاه بود، تا کامران میرزا نایب السلطنه، از پهلوی اول، تا سپهبد امیراحمدی (قصاب لرستان) و از منیرالسلطنه، تا انیس الدوله و امینه اقدس، زنان اندرونی و حرامسرای ناصری و حتی مهدعلیا مادر مکار و حیله گر شاه قاجار. از میرزا تقی خان امیرکبیر، تا میرزا حسین خان سپه سالار و میرزا محمد شفیع مازندرانی و میرزا محمد خان قاجار (سپه سالار اعظم).

شاید این سوال پیش بیاید که صدراعظم دغل و خیانت پیشه ای چون میرزا آقاخان نوری و یاجانی و قاتلی چون احمد آقاخان امیراحمدی، چرا از خود موقوفه باقی گذارده اند؟ پاسخ روشن است:

نام نیکی گر بماند ز آدمی

به کزو ماند سرای زرنگار

و چون می دانستند:

آنچه دیدی برقرار خود نماند

وین چه بینی هم نماند برقرار

و یقین داشتند:

دیر و زود این شکل و شخص نازنین

خاک خواهد بودن و خاکش غبار

گل بخواهد چید بی شک باغبان

ور نچیند خود فرو ریزد ز بار

دستی از آستین بر می آوردند، تا شاید در کنار تمامی اعمال بد خود، کار نیکی نیز صورت دهند و چه کاری بهتر از وقف، که می ماند و نام نیک را پدید آورده و پایدار می سازد.

با عرض تسلیت ایام رحلت حضرت ختمی مرتبت (ص) و شهادت امامان مظلوم شیعه و رجا واثق بر این امر که جهان را باید گذاشت و گذشت و ما رفتنی هستیم و جهان ماندنی، چه خوب است، با نام نیکو و اعمال خیر، بگذاریم و بگذریم.